LI SER GOTINÊN ÎLMÎ

LI SER GOTINÊN ÎLMÎ

Linguistên zimanekî li ser peyvên ilmîyên di zimanê wan da tune bin bi hawayekî li hev dikin û pêşkêşî miletê xwe dikin. Ji peyvên berhavêtîyên di sedsala bîstan da, bi taybetî jî ji ên çaryeka dawîna sedsala bîstan bi vir da ji alîyê kurdên bi kurdîya xwe nebawer ve ji ber xwe hatine havêtin em têdigihên ku linguistên kurdan ne di wê derecê da ne bikanibin bi rîya neologyê (çêkirina peyvên nû) ji vê meselê ra çareyekê bibînin. Çimkî pirranîya peyvên di sedsala bîstan da hatine çêkirin bi pîvanên linguistic ên zimanê kurdî nehatine çêkirin. Nimûne: di kurmancî da suffixa -er tune, lê gelek peyv bi tesîra îngilîzî bi vê suffixê hatine çêkirin. Di kurmancî da suffixa -dêr tune, di şûna suffixa -dar da gelek peyv bi şaşitî bi -dêr hatine çêkirin. Heta peyvên berxwedar û berxudar ên hezar zal pirtir e di kurdîya nivîskî da jî hene bi tesîra vê sergêjitîya bûne berxwedêr. Navê herêma Berzan, eşîra Berzanîyan û famîla Berzanî bi tesîra îmla îngilîzî bûne Barzan, Barzanîyan û Barzanî. Her kes dizane ku bi kurdî gotinek bi navê barz tune, lê berz heye dîsa jî dev ji şaşitîya xwe bernadin.

Gelek peyv bi mentiqa zimanên bîyanî hatine çêkirin, bi gotinek din ji tercûma herf bi herf a ji zimanên derî kurdî hatine peydakirin. Nimûne, peyva lêker rasterast ji yüklem a tirkî hatîye çêkirin. Peyva parêzga ji tercûma muhafaza erebî hatîye çêkirin. Peyva peymangeh ji tercûma me’ehed a erebî hatîye çêkirin. Çi alaqa vê gotinê bi gotina institutum a latinî ra heye? Ji fêlê xwendin çêkirina gotina xwîner bê guman peyvek ji peyvên lûtka vê sosretîyê ye. Bi hezar salan e di zimanê kurdî da gotina xwende heye. Gotina xwendevan jî di zimanê gel da heye. Ewên ji ber xwe havêtine jî tê da kesek nizane esl û cisnê xwîner çi ye.  

Di rewşa kurdîya îro da neologya ji pîvanên zanîna lexicologyê dûr tenê dikane zirarê bide kurdî. Piranîya kurdên vî karî dikin ne linguist ne jî filolog in. Peyvên pirtûk (pertûk), lênûs, pênûs, xwîner, vebêjer, hevalnav, cînav, rengdêr, hevjîn, ol, berwarî (di mana demê da), hevok, serok, bîrkarî, drav, peymangeh, parêzgeh, parêzgar ji van peyvên sosret tenê çend heb in.

Li dunyayê zimanekî xwerûyê tenê ji peyvên xwe pêk bê heta nuka nehatîye dîtin û ne jî hatîye bihîstin. Xwastina çêkirina zimanê sade ji xwastina peydakirina zimanekî sosret pê ve ne tiştekî din e. Kesên li çêkirina zimanekî sade dixebitin di rastîya xwe da kesên bi xwe û bi zimanê xwe ne bawer in. Ji wan bê dema turk û ereb û faris çend peyvan ji zimanê wan têbigihên ewê kurdî ji zimanbûnê bikeve, lê di rastîyê da tiştekî wusa tune. Heke hemparîya peyvan xwedî hêjahîyek wusa bûya ewê îro zimanên zengîntirînên cîhanê zimanên feqîrtirîn bûna. Ewê zimanên ji heman famîlê ziman jî nehatana hesibandin. Lazim e kurd jî êdî vê rastîyê bibînin û rojekê bi pêş da van peyvên berhavêtî ji zimanê xwe bihavêjin, ne ku ên nû lê zêde bikin.

Peyvek di dialecteke zimên da tune be, pêşîyê li dialectên din dihê nihêrîn, paşê li subdialectên wî zimanî lê dihêt gerrîn, di wan da jî tune be li zimanên nêzdîk ên heman famîla zimên, dûv ra li zimanên dûr ên heman famîlê, piştî vê li zimanên gelên cîran dihêt nihêrîn, heta mumkûn be ji van zimanan yekî ew peyv dihêt girtin. Heke ji van hemîyan peyva lazim nehêt peydakirin, wê demê linguist dikanin serî li neologyê bidin. Kesên peyvan çêbikin neçar in di warê lexicografia û grammatica zimanê xwe da alim bin. Li gelek welatan vî karî zanyarên academian û institutên zimên dikin.    

Li cîhanê di warê gotinên îlmî da çar zimanên qedîm ên sereke hene: sanskrîtî, yûnanî, latinî, erebî. Piranîya miletên ewrûpî gotinên xwe ên îlmî ji yûnanî û latînî; aryanên asyayîyên ne musulman ji sanskrîtî; piranîya miletên musulman jî ji erebî ev peyv girtine.

Di vê rewşê da kurd dikanin di warê peyvên ilmî da çi bikin?

1. Dikanin van peyvan ji erebî bigirin.

2. Dikanin van peyvan ji sanskrîtî bigirin.

3. Dikanin van peyvan ji yûnanî û latînî bigirin.

4. Dikanin peyvên erebî ên bi tesîra dînê îslamê, bi tesîra farisî û turkî ketine kurdî wekî xwe bihêlin, ên mayî li gor nêzdîkbûna wan a zimanê kurdî ji sanskrîtî, yûnanî û latînî bigirin.

5. Dikanin ji van zimanan peyva kîjanî nêzdîktirî kurdî be wê qebûl bikin.

6. Dikanin peyvên sanskrîtî, yunanî, latînî û erebî bigirin û bijartinê ji milet ra bihêlin. Bi kîjanê bixwazin bira pê binivîsin û bipeyivin. Du numûnên bi heman rêza van zimanan: Yek: krîya, rîma, verb, fêl. Du: servenam, pronom, zemîr.

Hêvî dikim ev çend numûnên peyvên ilmî di vî warî da bibin destpêka xebatên nû ên lexicografic, û di heman demê da bibin destpêka dawîya peyvên sosret.

Codên zimanan: ar. erebî, av. avestî, de. almanî, el. yûnanî, en. îngilîzî, fa. farisî, fr. fransizî, hi. hîndî, it. italyanî, la. latinî, sa. sanskrîtî, tr. turkî, ur. ûrdûyî, Oel. yûnanîya qedîm, Ofa. farisîya qedîm, Mfa. farisîya navîn (pehlevî), part. parthî

Not: Me suffixên van zimanan -e, -ie,- is, -os, -us, -um, -un, -en di peyvên ji bo kurdî da bi zanetî nenivîsîne. Çimkî ev suffix particulên xusûsîyên van zimanan in.    

ÇEND PEYVÊN KURDÎ-ÎNGILÎZÎ

 

ablativ la. ablative

accusativ la. accusative

acid j. la. acid

adjectiv la.  adjective

adverb m. la. adverb

aeroport f. fr. airport

agha m. tr. feudal

aghatî feudalism

akşar j. sa. consonant

alim ar. scientist

anthropolog el. anthropologist

anthropologia j. el. Anthropology

anthropologic el. anthropological

aqilane logical

archaeologia j. la. archaeology

aspirat la. aspirated

authentic el. Authentic

avxest j. fa. island

badî aspirated

balafirxane j. airport

behr j. ar. sea

behrî mariner

berbiçav concrete

bestenî j. fa. icecream

beynelmilel fa. international

bhûtkal m. hi. past tense

bibliografia j. el. Bibliography

biologia j. el. biology

botanic j. la. botanic

calorifer j. fr. central heating

capital j. la. capital

capitalism j. fr. capitalism

capitalist fr. capitalist

capitan la. capitain

cezîre j. ar. island

chronologia j. la. chronology

cîld m. ar. volume

cinema j. el. cinema

çîrokbêj story teller

çîtrilîk sa. pictograph

civilisation j. la. civilisation

communal fr. communal

communism j. fr. communism

communist fr. communist

comparativ la. comparative

concret la. concrete

conjunction j. fr. conjunction

conjunctiv la. conjuntive

consonant j. la. consonant

cultur j. la. culture

cumle j. ar. sentence

dativ la. dative

defter j. ar. notebook

democrat el democrat

democratism j. fr. democratism

democraty el democracy

dengdar voter, elector, constituent

dengûbas pl. news

dental la. dental

derkenar j. fa. footnote, subtitle

dest pandemia

destşo j. wash basin

destûr j. constitution

dialect j. la. dialect

dîn  m. religion

dîndar religious

dîndartî j. piety

dînî religious

dogma j. el. dogma

dondirme j. tr. icecream

duwelî ar. international

dynamo j. el. dynamo, power

ebced j. ar. consonantal alphabet

edebî ar. literary

edebîyat j. ar. literature

edîb ar. man of letters

elîfbe j. ar. alphabet

eslî ar. original

ethnograf el. ethnographer

ethnografia j. el. ethnography

ethnolog el. ethnologist

ethnologia j. el. ethnology

etymolog el. etymologist

etymologia j. el. etymology

faş (fahş) fascist

fascio m. la. fascist

fascism j. fr. fascism

fascist it. fascist

faşitî j. fascism

faucal en. faucal

fêl m. ar. verb

fêlê lazim intransitive verb

fêlê mute’ed transitive verb

feminin la. feminine

feraşo j. dishwasher

ferheng j. fa. dictionary

ferheng m. fa. culture

fermandar part. commandant

fermande fa. commandant

feudal la. feudal

feudalism j. fr. feudalism

feudalist fr. feudalist

film m. en. film

folklor j. en. folklore

folkloric folkloric, folkloristic

folklorist folklorist

fricativ la. fricative

frigo j. la. fridge

genetic  Oel genetic

genitiv la. genitive

genocide el. genocide

geograf el. geographer

geografia el. geography

gerdûn univers

gerrkar traveller

gerrname traveller’s book

gîanzanîn psychology

global fr. global

glyf el. glyph

grammatic el. grammar

graf j. el. graph

guttural la. guttural

helbest j. poem

helbestvan poet

hemdeng m. homophone

hemkert j. homorafph

herf j. ar. letter

hewal j. news

hieroglif j. el. hieroglyph

hieroglific el. hieroglyphic

homograf j. el. homograph

homofone j. el. homophone

honraw j. poem

hozan OFa poem

hozanî poetical

hozanvan poet

humanism j. fr. humanism

humanist fr. humanist

hûşmend fa. smart

ideograf el. ideograph

ideografia j. el. ideography

ideografic el. Ideographical

îlm m. ar. science

îlmî scientific

îmla j. ar. orthography

imperativ la. imperative

infinitiv la. infinitive

institut j. la. institute

international fr. international

internationalism j. fr. internationalism

internationalist fr. internationalist

intransitiv la. intransitive

îtîhas m. sa. history

îtîhasî historical

îtîhaskar sa. historian

jinane feminine

karxane j. factory

katavaçic sa. narrator

kemalism j. fr. kemalism

kemalist fr. kemalist

kert j. graph, letter

kilometro j. el. kilometre

kincşo j. washing machine

kîtabîyat j. ur. bibliography

kitêb j. ar. book

kom j. community

komîn communal

krident m. hi. participle

kridentê wuşeşanê bhûtkal past participle

krîya akirmek sa. intransitive verb

krîya j. sa. verb

krîya sekirmek sa. transitive verb

kurdolog fr. kurdologist

kurdologia j. el. kurdology

kurdologic el. kurdological

labial la. labial

lehce j. ar. dialect

lêk j. hi. article

leninism j. fr. leninism

leninist fr. leninist

lexicologia j. Oel. lexicology

linguist la. linguist

linguistic linguistic

linguistic j. en. linguistics

locativ la. locative

lugat j. ar. dictionary

man hi. main

manovîgîan hi psychology

manû av. human

marxism j. fr. marksism

marxist fr. marxist

masculin la. masculine

medad j. fa. pencil

medenî ar. civil

medenîyet j. ar. civilisation

mentiq j. ar. logic

mentiqî logically

meqale ar essay

meqalenû ar. essayist

merdane hi. masculine

metn m. ar. text

metre j. fr. meter

metro j. el. meter

milet m. ar. nation, people

misafir ar. traveller

molecule j. la. molecule

muhavra j. sa. sentence, phrase

nam m. noun

nameg j. Mfa. book

nation j. la. nation

national la. national

nationalism j. la. nationalism

nationalist fr. nationalist

ne aspirat non-aspirated

negativ la. negative

nexşe j. fa. map

nexşekêşî j. fa. cartography

nîband j. hi. essay

nîbandkar hi. essayist

nivîsende fa. writer, author

nivîskar author, writer

nominativ la. nominative

normal la. normal

original la. original

orthografia j. el. orthography

orthografic el. orthographic

palatal la. palatal

paleograf el. palaeographer

paleografia j. el. palaeography

paleografic el. palaeographical

paleontolog el. palaeontologist

paleontologia j. el. palaeontology

paleontologic el. palaeontological

pandemos el. pandemia

pandemic el. pandemic

pandemia en. pandemia

papûn j. vaccine

papûnî vaccinated

part j. parte

participê preterit la. past participle

particule j. la. particle

pedvezen part. follower

pencil j. en. pencil

pere m. av. money

petroglyf j. el. petroglyph

petroglyfic el. petroglyphic

peyrew follower

filolog el. philologist

filologia j. el. phlilology

fonem j. fr. phoneme

fonetic el. phonetic

fonetic j. el. phonetics

fonologia j. el. phonology

pictograf en. pictograph

pictografia en. pictography

pictografic en. pictographic

pilot it. pilot

planet j. la. planet

positiv la. positive

possessiv la. possessive

process j. en. process

prohibitiv la. prohibitive

pronom j. la. pronoun

psîxologîa: el. psychology

pûrveserg m. sa. preposition

qanûn j. ar. law

qanûnê esasî m. ar. constitution

qelem j. ar. pencil

qeşadank j. refrigerator

qewm m. ar. nation

qewmî national

rahî hi. traveller

sabhêta j. hi. Civilization

sahîtîk sa. literary

sahîtîya j. sa. literature

şaîr ar. poet

şaîrane poetically

sanskrît j. sa. civilization

sanskrîtî j. sa. culture

sanskrîtîk sa. cultural

satir j. ar. line

science j. la. science

scientism j. fr. scientism

sebeb j. ar. reason

serf j. ar. etymologia

sermaye j. fa. capital

sermayedar capitalist

sermayedartî j. capitalism

servenam m. sa.  pronoun

şêwe j. patois

şêwezar subdialect

seyah ar. traveller

seyahet j. ar. travel

seyahetname j. fa. traveller’s book

sifet m. ar.  adjective

şiîr j. ar. poem

sociolog fr. sociologist

sociologia j. la. sociology

sociologic la. sociological

superlativ la. superlative

svanîm m. sa. phoneme

svar m. sa. vowel

tarîx j. ar.  history

tekst m. la. text

tercûme j. ar.  translation

tom m. el. volume

transitiv la. transitive

ûpsanskrîtî j. sa. subculture

vajname j. part. dictionary

vatox narrator

veîyakirin sa. grammarian

verb m. la. verb

vîyakirin m. sa. grammar

vocal j. la. vowel

vocativ la. vocative

wîlayet j. ar. province

wuşeşan m. sa. adjective

wuşeşanê krîyayî sa. adverb

xame j. pen

xeber j. ar. news

xwende reader

xwendedan lecturer

xweşbêj orator, narrator

yatrî hi. traveller

zana guru

zanîn j. know, knowledge, science

zaniş m. science

zanişman scientist

zanişme j. information

zanişmend scientist

zanyar scientist

zar m. dialect

zemîr m. ar. pronoun

zerf m. ar. adverb

zerya j. part. sea

zeryaî mariner

zimanê maderî fa. mother tongue

zimanzan linguist

zimanzanîn linguistic

zimanzanîn j. linguistics


        

Raif Yaman
Parvekirin: Raif Yaman
Xwendin: 2556
Dem: Hêzîran 15, 2019
Beş: Zimannasî
Parve bike:         
Beş
Naverokên Navdar
Gelo helbest tê dadwerî kirin? Çima?

Gelo helbest tê dadwerî kirin? Çima! ✍Mecoyê Xano   Helbest jî weke hemû çêşîtên huner&eci   

Gelawêj 16, 2023
ORTHOGRAPHIA NEWROZI

Zhe cedsala 11an ta charieka pyshin a cedsala 20an cordan be elifba cordki a be kertyn (xharfyn) xsareban be zmany khwe nevistenen ud khwendenen. De cedsala 2   

Nîsan 2, 2020
PEYV Û GOTINÊN SOSRET

Kurdî ji destpêka sedsala bîstan bi vir da bi assimilation, integration û ji çaryeka dawîn a vê sedsalê bi vir    

Hêzîran 1, 2019
Empatîya Zêde Ne baş e

Yek ji sedemên ku mêr û jin ji hev sar dibin ew e ku mêr çi dike jin jî wê dike, yan jî jin çi dike m&ec   

Gulan 25, 2020
Platonê Leşker

"Şikir ji Xwedê re ku ez ne ji neteweyek dî me, Yewnan im; ne kole me azad im; ne jin im zilam im û şikir ji Xwedê re ji serdema Sokrate   

Hêzîran 12, 2019
Rojava.. Lîsteya pirtûkên kurdî yên 2019an Qamişlo

Qamişlo Weşanger û dezgehên weşangerîyê yên rojavayê Kurdistanê bi berhemdana 54 pirtûkên kurdî\kur   

Befranbar 3, 2020